Kwasy tłuszczowe omega-3 – definicja i występowanie
Tłuszcze dostarczają około 35- 40% energii w codziennej diecie człowieka. Stanowią źródło witamin rozpuszczalnych w tłuszczach i wielonienasyconych niezbędnych kwasów tłuszczowych. Z kwasów tłuszczowe omega-3 organizm czerpie składniki do budowy komórek, tkanek i narządów. Ponadto umożliwiają one syntezę niektórych substancji, np. prostaglandyn, które mają wpływ na przebieg procesów zapalnych. Kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 i omega-6 nie podlegają syntezie w organizmie człowieka i większości zwierząt, dlatego też muszą być dostarczane z pożywieniem. Brak zdolności syntezy NNKT (niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych), którymi są kwas α-linolenowy (ALA) – rodzina omega-3 i kwas linolowy (LA) – rodzina omega-6 wynika z braku układów enzymatycznych, które byłyby zdolne do wprowadzenia podwójnych wiązań.
Za najważniejsze z polienowych kwasów tłuszczowych uznaje się długołańcuchowe polienowe kwasy tłuszczowe (z ang. LC PUFA - Long Chain Polyunsaturated Fatty Acids). LC PUFA dzielimy na omega-3 i omega-6. Źródłem tych kwasów są ryby (zwłaszcza zimnych wód), małże, ostrygi, krewetki, a także produkty roślinne, jak orzechy ( szczególnie włoskie), nasiona sezamu, siemienia lnianego i oleje roślinne, jak sojowy i rzepakowy. Jeśli z kolei wziąć pod uwagę wyłącznie omega-3 to zaliczane są do nich kwas alfa-linolenowy, EPA i DHA. Kwas alfa-linolenowy występuje w większych ilościach w oleju lnianym, w niewielkich z kolei w oleju rzepakowym i sojowym. Jedyne rzeczywiste źródło kwasów tłuszczowych omega-3, a szczególnie frakcji długołańcuchowych – kwasu eikozapentaenowego (EPA) i kwasu dokozaheksaenowego (DHA) to tłuszcz pochodzący z ryb i zwierząt morskich. Najwięcej tych tłuszczów mają: makrela, łosoś, śledź i sardela. Poziom EPA i DHA i ich proporcje zależne są od gatunku i stanu fizjologicznego ryby, od pory roku i miejsca połowu. Więcej kwasów omega-3 w zestawieniu z omega-6 mają ryby żyjące dziko. Ryby gromadzą kwasy w organizmie z pobieranego fitoplanktonu i zooplanktonu, który jest zasobem mikroalg produkujących EPA i DHA. Lepszym, aczkolwiek trudniej osiągalnym, źródłem kwasów omega-3 jest kryl antarktyczny- skorupiak żyjący w morzach i oceanach, żywiący się algami. Tłuszcze pozyskiwane z kryla występują w formie fosfolipidów, która jest łatwiej przyswajalna dla człowieka.
Działanie i właściwości kwasów omega-3
Korzystny wpływ omega-3 polega na:
- redukcji stężenia triacylogliceroli w osoczu krwi poprzez hamowanie ich resyntezy w ścianie jelit i wątrobie
- normalizowaniu ciśnienia krwi poprzez zwiększenie poziomu prostacyklin oraz hamowaniem syntezy TXA2 i PGE2
- działaniu przeciwzakrzepowym, które wynika z przedłużenia czasu krwawienia przez zmniejszenie podatności płytek krwi do zlepiania się w wyniku hamowania tworzenia się silnie protrombotycznych substancji
- hamowaniu rozwoju choroby niedokrwiennej serca i choroby wieńcowej
- działaniu przeciwmiażdżycowym, które wiąże się z redukcją poziomu cholesterolu i hamowaniem adhezji płytek
- działaniu przeciwzapalnym i przeciwalergicznym, co wynika z hamowania nadmiernej odpowiedzi immunologicznej oraz łagodzenia przebiegu infekcji wirusowych i bakteryjnych
- hamowaniu rozwoju cukrzycy typu II
- działaniu ochronnym na układ immunologiczny
- działaniu przeciwdepresyjnym przez sprzyjanie prawidłowemu działaniu komórek nerwowych kory mózgu
- przeciwdziałaniu otyłości dzięki hamowaniu lipogenezy
- korzystnym działaniu na skórę w przypadku jej schorzeń (np. AZS)
Jak działają kwasy omega-3?
EPA i DHA zawarte w kwasach omega-3 działają na różnych polach. DHA jest ważnym składnikiem tkanki nerwowej i stanowi do 60% sumy kwasów tłuszczowych w fosfolipidach neuronów. Przez to pełni kluczową rolę w procesie rozwoju układu nerwowego już w okresie życia płodowego, jak i we wczesnym dzieciństwie. EPA z kolei pobudza głównie układ sercowo-naczyniowy. DHA jest głównym składnikiem budującym błony komórkowe neuronów kory mózgowej w ośrodkowym układzie nerwowym. Stanowi także podstawowy element budulcowy błon komórkowych czopków i pręcików siatkówki oka, co odpowiada za widzenie nocne i barwne. Jest ponadto substratem dla związków o potencjale cytoprotekcyjnym i przeciwzapalnym. Kwas dokozaheksaenowy odgrywa ważną rolę w rozwoju układu nerwowego u płodu, potem z kolei we wczesnym i późniejszym dzieciństwie. Największa jego kumulacja w OUN występuje w trzecim trymestrze ciąży. Duże ilości DHA noworodki otrzymują podczas karmienia piersią, co jest jednym z wielu powodów, dla których mleko matki jest tak ważne. Zaleca się, by odżywki dla niemowląt karmionych pokarmem sztucznym wzbogacać kwasami omega-3 i omega-6. Odpowiedni poziom oraz proporcje między kwasami omega-3 i omega-6 w diecie kobiety w ciąży, a potem matki karmiącej, przeciwdziała przedwczesnym porodom i niskiej masie urodzeniowej a także pozytywnie wpływa na rozwój ośrodkowego układu nerwowego. DHA mają ogromne znaczenie dla zdolności uczenia się, a także zmniejszają ryzyko występowania reakcji alergicznych i zmian o charakterze atopowym.
Potencjał kwasów omega-3
Poza szeregiem wyżej przytoczonych korzystnych działań rezultaty licznych badań klinicznych zwracają uwagę na fakt działania wspierającego kwasów omega-3 w leczeniu zaburzeń depresyjnych. Badania wskazują, że dodanie kwasów tłuszczowych do standardowego leczenia depresji zwiększa skuteczność jej leczenia, zarówno w przypadku zaburzeń afektywnych jednobiegunowych jak i dwubiegunowych. Omega-3 działają też wspierająco na struktury nerwowe, neuroprzekaźnictwo, a także w zwalczaniu stanów zapalnych. Liczne badania mechanizmów działania kwasów omega-3 przyczynić się mogą do skuteczniejszej terapii chorób nowotworowych i o podłożu immunologicznym. Dieta uzupełniana kwasami tłuszczowymi omega-3 może wpływać na poprawę funkcji poznawczych u człowieka oraz zmniejszać nasilenie objawów demencji i choroby Alzheimera. Badania wskazują, że EPA i DHA mogą usprawniać procesy poznawcze oraz wpływać na regulację nastroju u każdego człowieka, niezależnie od wieku i stanu zdrowia. W wielu przeprowadzonych do tej pory badaniach wskazywano na korzystny wpływ kwasów tłuszczowych na sferę funkcjonowania poznawczego. Potwierdzono, że kwasy tłuszczowe omega-3 są istotne nie tylko dla rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, lecz także dla regulacji emocji. Odpowiednia podaż kwasów omega-3 pozwala zbilansować dietę w sposób sprzyjający zdrowiu i profilaktyce wielu schorzeń.
Kwasy omega-3 – skutki niedoboru
Kwasy omega-3 są kluczowe dla funkcjonowania wszystkich narządów w ciele człowieka. Niezbędne są szczególnie dla układu sercowo – naczyniowego, siatkówki oka i mózgu. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 zwane są egzogennymi. W sytuacji ich niedoboru organizm wykorzystuje wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-6 (zazwyczaj również egzogenne), a gdy ich również brak wtedy do fosfolipidów błon komórkowych wbudowywane są kwasy omega-9. Nasilony metabolizm tych ostatnich świadczy o niedoborze kwasów omega-3 i omega-6. Skutkiem tego jest spadek syntezy aktywnych związków biologicznych o potencjale przeciwzapalnym i neuroprotekcyjnym.
Z wiekiem synteza DHA znacznie spada, co wiązać się może ze wzrostem ryzyka zaburzeń ze strony OUN. Dlatego też odpowiedni poziom spożycia kwasów omega-3 istotny jest także u osób starszych.
Źródła:
- Marciniak- Łukasiak K., Rola i znaczenie kwasów tłuszczowych omega-3, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2011, 6 (79), 24 – 35
- Chmielarz K., Zapała M.A., Hunek A., Kaziród K., Wiśniewska-Skomra J., Tylutka K., Hapon A., Suplementacja kwasami tłuszczowe Omega-3 we wspomagającym leczeniu depresji – przegląd systematyczny, Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie
- Wilczyńska A., Kwasy tłuszczowe w diecie człowieka a jego funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne, Instytut Psychologii, Uniwersytet Śląski w Katowicach Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2012, 35–42
- Materac E., Marczyński Z., Bodek K.H., Rola kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6 w organizmie człowieka, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna – XLVI, 2013, 225 – 233
- Sobiś J., Kunert Ł, Sołtysik M., Piegza M., Pudlo R., Gorczyca P.,Wielonienasycone kwasy omega-3 w profilaktyce zaburzeń afektywnych. Wybrane dane epidemiologiczne dotyczące zastosowania kwasów omega-3 w profilaktyce zaburzeń afektywnych, Katedra i Oddział Kliniczny Psychiatrii, Wydział Lekarski z Oddziałem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
