Wskaźnik BMI – wzór i normy
BMI (ang. Body Mass Index) to wskaźnik masy ciała, który służy do oceny czy masa ciała danej osoby jest prawidłowa w stosunku do jej wzrostu. Został on opracowany w 1832 roku przez belgijskiego matematyka, astronoma i statystyka Adolfa Queteleta, dlatego nazywany był też wskaźnikiem Queteleta. Naukowiec ten wyszedł z założenia, że osoby tego samego wzrostu mają podobną ilość beztłuszczowej masy ciała (czyli masy tkanki mięśniowej i kości), a różnica w ich masie ciała wynika z różnej zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie.
Wzór na obliczenie BMI jest bardzo prosty i wymaga jedynie dwóch danych – masy ciała oraz wzrostu. Aby obliczyć wskaźnik należy podzielić wagę (wyrażoną w kilogramach) przez kwadrat wzrostu (wyrażony w metrach). Otrzymany wynik będzie wartością BMI.
BMI wykorzystuje się do oceny stopnia odżywienia, a jeśli jest on nadmierny – do określenia, czy u danej osoby mamy do czynienia z nadwagą (BMI 25,0– 29,9 kg/m2) czy z otyłością (BMI ≥30 kg/m2). Szczegółowe kryteria stanów odżywienia z użyciem BMI wg WHO są następujące:
- niedowaga <18,5
- prawidłowa masa ciała 18,5–24,9
- nadwaga 25–29,9
- otyłość ≥30
- I stopnia 30–34,9
- II stopnia 35–39,9
- III stopnia ≥40
Ograniczenia w stosowaniu wskaźnika BMI
Niewątpliwą zaletą stosowania wskaźnika BMI jest jego prostota i szybkość uzyskania wyniku. Jednak wykorzystanie BMI pozwala tylko na orientacyjną ocenę ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. Wzór na BMI nie uwzględnia wielu zmiennych takich jak wiek, płeć czy budowa ciała. Z tego powodu wskaźnik BMI może wprowadzać w błąd u szczególnych grup osób:
- sportowców i osób o rozbudowanej tkance mięśniowej – w tej grupie BMI może być zawyżone z powodu zwiększonej muskulatury, a nie z powodu zwiększonej ilości tkanki tłuszczowej, a masa ciała może być nieproporcjonalnie wysoka w stosunku do wzrostu. BMI może wskazywać nadwagę mimo niskiej zawartości tkanki tłuszczowej,
- seniorów - w tej grupie wykorzystanie wzoru na BMI może być niemiarodajne ze względu na następujące z wiekiem zmiany składu ciała, spadek ilości tkanki mięśniowej, a wzrost zawartości tkanki tłuszczowej,
- osób cierpiących na schorzenia wpływające na ilość płynów w organizmie, powstawanie obrzęków (np. niewydolność serca), odwodnienie, stosujących leki moczopędne,
- kobiet w ciąży - u ciężarnych nie oblicza się wskaźnika BMI, ale rekomendowany przyrost wagi. Na podstawie amerykańskich wytycznych International Federation of Gynecology and Obstetrics (FIGO) zalecany przyrost masy ciała u kobiet w ciąży z wcześniejszym prawidłowym BMI (18,5-25 kg/m2) wynosi 11,5–16,0 kg. U kobiet z nadwagą i otyłością zaleca się, by wynosił on odpowiednio 7–11,5 kg i 5–9 kg,
- dzieci i młodzieży do 19. roku życia – u dzieci skład ciała zmienia się bardzo dynamicznie. U niemowląt, które kończą 1. rok życia tkanka tłuszczowa może wynosić nawet 25%., dlatego wykorzystanie wzoru na BMI w ich przypadku jest zupełnie niemiarodajne. Dla oceny prawidłowej masy ciała u tej grupy stosuje się tzw. siatki centylowe. Są to graficzne wykresy, przedstawiające rozkład różnych parametrów (np. masy ciała, wzrostu, obwodu głowy) w zależności od wieku i płci dziecka. Siatki centylowe pozwalają porównać indywidualny wynik dziecka z wynikami innych dzieci w populacji,
- nie należy używać wskaźnika BMI u pacjentów krytycznie chorych, pacjentów z sarkopenią i osób z deformacjami kręgosłupa.
BMI nie daje informacji na temat rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w ciele i proporcji między tkanką tłuszczową a mięśniową. Jest to istotne, ponieważ osoby z otyłością brzuszną (trzewną), w której tłuszcz gromadzi się w jamie brzusznej oraz na tułowiu, są obarczone większym ryzykiem wystąpienia schorzeń niż osoby z otyłością, w której tłuszcz jest równomiernie rozłożony w tkance podskórnej. Otyłość trzewna może występować nawet bez znaczącego przekroczenia prawidłowej ogólnej masy ciała. Dlatego warto dodatkowo uwzględniać pomiar obwodu talii, szczególnie u pacjentów z BMI wskazującym na normę lub nadwagę. Wynik równy lub większy niż 80 cm u kobiet oraz równy lub większy niż 94 cm u mężczyzn uważany jest za nieprawidłowy - rozpoznaje się przy nim otyłość brzuszną. U pacjentów otyłych, szczególnie z BMI ≥ 35 kg/m2, pomiar obwodu talii nie jest przydatny w ocenie ryzyka chorób powiązanych z nadmierną masą ciała.
Dodatkowym parametrem, który pozwala ocenić, czy u pacjenta występuje otyłość brzuszna, jest WHR (Waist-Hip Ratio), czyli stosunek obwodu pasa do obwodu bioder. Wynik uzyskuje się dokonując pomiaru obwodu talii i bioder, a następnie dzieląc obwód talii w centymetrach przez obwód bioder w centymetrach. Obwód talii mierzy się w najwęższym miejscu tuż nad pępkiem. Obwód bioder mierzy się w najszerszym miejscu na wysokości pośladków. WHR jest bardziej miarodajny niż BMI w ocenie ryzyka zdrowotnego, ponieważ bierze pod uwagę rozmieszczenie tłuszczu, a nie tylko masę ciała. Połączenie WHR i BMI daje pełniejszy obraz zdrowia danej osoby.
Dokładniejszych pomiarów stopnia otyłości można dokonać poprzez pomiar grubości fałdów skórno-tłuszczowych z użyciem specjalistycznych wyskalowanych fałdomierzy lub za pomocą bardziej zaawansowanych technik z wykorzystaniem bioimpedancji elektrycznej, USG lub promieni rentgenowskich o niskiej dawce.
Sprawdź również: Fakty i mity o zrzucaniu kilogramów
W jakim celu można wykorzystywać BMI?
Poza wspomnianą wcześniej oceną stanu odżywienia, BMI może być wykorzystywane w celu identyfikacji ryzyka chorób związanych z masą ciała. Pomiar BMI można stosować jako badanie przesiewowe pozwalającym na rozpoznanie nadwagi i otyłości. Otyłość nie ogranicza się do problemu wizerunkowego, lecz jest definiowana jako choroba i jest czynnikiem ryzyka szeregu innych schorzeń, w szczególności zaburzeń metabolicznych. Powikłania otyłości obejmują:
- układ sercowo naczyniowy (nadciśnienie tętnicze, przewlekłe zespoły wieńcowe, niewydolność serca, żylna choroba zatorowo-zakrzepowa),
- choroby zwyrodnieniowe stawów,
- bezdech senny,
- powikłania metaboliczne (cukrzyca typu drugiego, dyslipidemie, kamica pęcherzyka żółciowego),
- niektóre nowotwory,
- zaburzenia hormonalne i powikłania dermatologiczne.
Nadmierna masa ciała jest przyczyną chorób zdecydowanie częściej niż niedowaga. Jednak BMI poniżej normy również wymaga uwagi. Niepokoić powinna szczególnie niezamierzona utrata masy ciała przekraczająca 5-10% masy ciała w ciągu ostatnich 3-6 miesięcy. Zbyt szybka i gwałtowna utrata masy może wymagać przeprowadzenia badań przesiewowych w kierunku nowotworów złośliwych, przewlekłych infekcji i chorób zapalnych (gruźlica, HIV/AIDS). Chudnięcie może być też spowodowane:
- ograniczeniem spożywania pokarmów (np. wskutek problemów w obrębie jamy ustnej czy kłopotów z żuciem lub połykaniem),
- schorzeniami takimi jak depresja czy choroba zakaźna,
- problemami z jedzeniem na tle psychicznym (np. anoreksją czy bulimią),
- zaburzeniami wchłaniania wywołanym przez choroby takie jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy inne choroby przewodu pokarmowego.
Inne możliwości wykorzystanie BMI to:
- monitorowanie postępów zdrowotnych: BMI jest często wykorzystywane do śledzenia efektów programów odchudzających, leczenia otyłości czy poprawy stanu odżywienia u osób z niedowagą,
- narządzie do badań epidemiologicznych: BMI jest używane w badaniach populacyjnych do oceny częstości występowania nadwagi i otyłości oraz ich wpływu na zdrowie publiczne,
- podstawa do interwencji medycznej: Lekarze i dietetycy wykorzystują BMI jako jedno z kryteriów do podejmowania decyzji dotyczących leczenia, takich jak farmakoterapia lub chirurgia bariatryczna w przypadku otyłości.
Sprawdź również: Anoreksja i bulimia - najczęstsze zaburzenia odżywiania
Postępowanie w sytuacji nieprawidłowego BMI
BMI jest parametrem pomocniczym, decyzje kliniczne powinny być podejmowane w oparciu o kompleksową ocenę stanu zdrowia pacjenta. Jednak konsultacja lekarska powinna być wzięta pod uwagę u wszystkich osób:
- z BMI wskazującym na II lub III stopień niedowagi lub gdy niedowaga została osiągnięta poprzez niezamierzoną utratę masy ciała przekraczającą 5-10% masy ciała w ciągu ostatnich 3-6 miesięcy,
- z otyłością,
- z nadwagą, jeśli występują inne czynniki zwiększające ryzyko chorób kardiometabolicznych.
Postępowanie przy nadwadze, która nie wymaga interwencji farmakologicznej, powinno być dostosowane do indywidualnych potrzeb i stanu zdrowia osoby. Zmiany w stylu życia powinny obejmować:
- Zmianę nawyków żywieniowych: W wielu przypadkach wskazane będzie zmniejszenie spożycia kalorii o 500–800 kcal/dzień, jednak najlepiej, aby pacjent swoje indywidualne cele ustalił bezpośrednio z dietetykiem. Ważne jest wprowadzenie zbilansowanej diety, zwiększenie spożycia warzyw, owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, chudego białka (np. drób, ryby, rośliny strączkowe) oraz zdrowych tłuszczów bogatych w kasy omega (np. orzechy, oliwa z oliwek). Z drugie strony należy ograniczyć produkty wysokokaloryczne i ubogie w wartości odżywcze, takie jak słodycze, fast food, słodkie napoje i wysoko przetworzoną żywność. Dobrze opracowania dieta redukcyjna powinna uwzględniać zapotrzebowanie na witaminy i składniki pokarmowe i nie wymagać dodatkowej suplementacji (poza witaminą D zgodnie z wytycznymi). Suplementacji mogą natomiast potrzebować osoby ze stwierdzonymi niedoborami lub nimi zagrożone ze względu na stan zdrowia.
- Regularną aktywność fizyczną: WHO zaleca minimum 150–300 minut umiarkowanej aktywności fizycznej tygodniowo (np. szybki marsz, jazda na rowerze) lub 75–150 minut intensywnej aktywności (np. bieganie, pływanie). Najbezpieczniej zacząć od lekkich ćwiczeń i stopniowo zwiększać ich intensywność i czas trwania.
- Higienę snu: Warto dbać o regularny i wystarczający sen (7–9 godzin dziennie). Niedobór snu zwiększa ryzyko nadwagi poprzez zaburzenie hormonów regulujących apetyt (leptyny i greliny).
- Regulację stresu: Stres może prowadzić do objadania się. Pomocna może być praktykowanie technik relaksacyjnych, takich jak medytacja, joga lub głębokie oddychanie.
Każdy przypadek nadwagi powinien być rozpatrywany indywidualnie, z uwzględnieniem stanu zdrowia i preferencji danej osoby. Warto skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem, aby zaplanować odpowiednie postępowanie.
Sprawdź również: Kwasy tłuszczowe omega-3. Dlaczego są ważne dla organizmu?
Bibliografia:
- Bąk-Sosnowska M., Białkowska M., Bogdański P. i wsp. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2022 – stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości. Med. Prakt. 2022; 1–87.
- Weir CB, Jan A. BMI Classification Percentile And Cut Off Points. [Updated 2023 Jun 26]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK541070/
- Sierpowska O., Stankiewicz A., Waszyk-Nowaczyk M. i wsp. Wytyczne dla farmaceutów dotyczące wykonywania pomiarów podstawowych parametrów antropometrycznych i wykorzystania ich do oceny stanu odżywienia pacjenta. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne. 2023
