Charakterystyka czerniaka
Czerniak to najczęstsza przyczyna zgonów wśród osób z nowotworami skóry. Do rozwoju czerniaka predysponuje genetyka oraz nadmierna ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe. Wczesne wykrycie znacznie zmniejsza śmiertelność, jednak nowotwór tego rodzaju ma tendencję do szybkiego przechodzenia w fazę złośliwą i tworzenia przerzutów. Choroba wywodzi się z melanocytów, komórek chroniących przed promieniowaniem UV i nadających zabarwienie skórze. Melanocyty znajdują się w naskórkowej warstwie podstawnej. Najczęściej zachorowania odnotowuje się w krajach rozwiniętych, wśród osób o jasnej karnacji, z niebieskimi oczami, rudymi włosami czy niezdolnością do opalania i skłonnością do oparzeń słonecznych. Badania wskazują również na fakt zwiększonego narażenia na tego rodzaju nowotwór w przypadku oparzeń słonecznych w dzieciństwie a także występowaniem atypowych zmian, często wrodzonych. Czerniak złośliwy daje przerzuty drogą naczyń krwionośnych i limfatycznych oraz przez naciekanie tkanek w bezpośrednim sąsiedztwie.
Typy czerniaka
W przypadku oceny ewentualnego ryzyka wystąpienia czerniaka znaczenie ma nie tylko wygląd zmian, a też ich ilość. Szczególne niebezpieczne są zmiany, których rozmiar przekracza 5 mm, a obecność różnych znamion w ilości ponad stu zwiększa ryzyko zachorowania niemal siedmiokrotnie.
W zależności od obrazu klinicznego rozróżnia się różne typy czerniaka:
- SSM – superficial spreading melanoma – zmiana, która szerzy się powierzchniowo. Występuje najczęściej, bo dotyczy aż 70 % przypadków. SSM dotyczy przede wszystkim osób młodych i w średnim wieku. Jego usytuowanie to najczęściej kończyny dolne u kobiet i tułów u mężczyzn. Zabarwienie guza może być różne – szare, brunatne, czarne, różowe lub, rzadziej, białe albo niebieskie. Zmiana ma charakter grudkowy łatwy do wyczucia dotykiem lub jest płaska o wyraźnej linii brzegowej. Odmiana ta charakteryzuje się stosunkowo dobrymi rokowaniami.
- NM – nodular melanoma – czerniak guzkowaty to zmiana, która umiejscawia się najczęściej na skórze głowy, karku lub górnej części pleców. Ten rodzaj czerniaka ma tendencję do szybkiego wzrostu i tworzenia przerzutów. Najczęściej występuje u mężczyzn między 50 a 60 rokiem życia. Charakterystyczne jest dla niego zabarwienie brunatne do czarnego, nieregularne kontury oraz gładka powierzchnia z niekiedy występującym owrzodzeniem.
- LMM – lentigo maligna melanoma – czerniak ze zmiany soczewicowatej umiejscawiający się zwykle na twarzy i szyi. Najczęściej występuje u kobiet. Tworzy przerzuty po długim czasie – zwykle po kilkunastu latach. Zabarwienie zmiany jest brunatne lub czarne, kontur nieregularny, kształt plaski, a powierzchnia duża. Jego powstanie ma związek przede wszystkim z długotrwałą ekspozycją na promieniowanie UV.
- ALM – acral lentiginous melanoma – czerniak kończynowo-podpaznokciowy – stosunkowo rzadko spotykany typ nowotworu. Zwykle jest późno diagnozowany i ma tendencję do szybkiego tworzenia przerzutów. Późna diagnoza wynika z faktu mylenia go z innymi schorzeniami. Lokalizuje się z reguły na podeszwach stóp lub dłoniach, w pobliżu lub pod paznokciami, które stają się zniekształcone i zmieniają barwę. Czasem ten rodzaj zmiany doprowadza do rozpadu płytki paznokciowej.
- DM – despoplastic melanoma – czerniak desmoplastyczny – występuje zwykle u osób między 60 a 70 rokiem życia. Częściej dotyka mężczyzn, a występuje najczęściej na głowie i szyi. Jego podtyp to czerniak amelanotyczny należący do najbardziej niebezpiecznych. Diagnostyka nastręcza trudności, gdyż zmiany cechuje brak pigmentacji przez co jest on często mylony z innymi łagodnymi zmianami skórnymi. Czerniak amelanotyczny często cechuje się owrzodzeniem, większym prawdopodobieństwem przerzutów i niższą przeżywalnością chorych.
Diagnostyka czerniaka
Wczesne wykrycie czerniaka znacznie zwiększa szansę całkowitego wyleczenia. Najistotniejsze w przypadku podejrzenia nowotworu jest to, by obserwować istniejące znamiona i reagować na każdą wątpliwość związaną z ich rozmiarem i zabarwieniem. Każdorazowe ewolucje w tych aspektach należy konsultować ze specjalistą, który podda znamiona badaniu dermatoskopem. Zmiany ocenia się pod dużym powiększeniem, co pozwala zbadać ich morfologiczną strukturę.
Znamiona skórne ocenia się w oparciu o dwie skale – ABCDE oraz Glasgow. Skala ABCDE uwzględnia:
- A – asymetry – asymetrię zmiany
- B – border – brzeg (nieregularny)
- C – color – kolor (niejednolity, brunatny, czarny, biały, różowy, niebieski, czerwony)
- D – diameter – średnicę (zwykle > 6mm)
- E – evolving – szybkość zmian (średnicy, kształtu, koloru)
Skala Glasgow bierze pod uwagę obecność stanu zapalnego, krwawienia lub sączenia oraz stopień czucia w obrębie zmiany.
Leczenie czerniaka
Podstawowym sposobem leczenia szybko wykrytego czerniaka jest jego wycięcie. Wczesne wykrycie umożliwiające resekcję chirurgiczną daje dobre rokowania co do leczenia. W przypadku przerzutów szanse na wyleczenie gwałtownie maleją. Podejrzane zmiany poddaje się biopsji – pobraniu kawałka znamienia potencjalnie nowotworowego. Znamię poddaje się potem ocenie histopatologicznej, co pozwala określić typ i ustalić odpowiednią terapię. Zaawansowanego czerniaka leczy się inhibitorami kinazy BRAF – wemurafenibem i dabrafenibem. Są to leki pierwszego rzutu czerniaków z potwierdzoną mutacją genu BRAF. Inna ze stosowanych metod to immunoterapia. Ogólnie rzecz biorąc dąży się do kombinacji immunoterapii i chemioterapii, radioterapii lub celowanej terapii molekularnej. Mimo sukcesów powyższych wielu z pacjentów nie reaguje na leczenie, dlatego wciąż poszukuje się nowych metod w walce z nowotworem.
Profilaktyka czerniaka
Czerniak to nowotwór złośliwy, który może występować na skórze, ale też w obrębie błony śluzowej jamy ustnej, nosa czy tez gałki ocznej. Wczesne wykrycie zmiany daje szansę na całkowite wyleczenie. Niepokojące znamiona powinny być poddawane ocenie według skali ABCDE raz w miesiącu. Należy unikać ekspozycji na silne promieniowanie UV, zwłaszcza latem w godzinach 11-16, należy też unikać solarium. Przez cały rok zaleca się stosowanie kremów z filtrem, noszenie okularów przeciwsłonecznych i zakładanie nakrycia głowy. W Polsce organizowanych jest szereg akcji, podczas których istnieje możliwość zbadania znamion. Wiele placówek organizuje bezpłatne badanie zmian w maju, podczas miesiąca świadomości czerniaka, organizuje się też akcje całoroczne, np. na festynach, mobilne punkty, promuje „dermobusy”, w których specjaliści przeprowadzają badanie. Nieoceniona ilość informacji na temat czerniaka znajduje się na stronie akademiaczerniaka.org. Świadomość zagrożenia, jakie niesie ze sobą ignorowanie zmian skórnych wydaje się być dzięki wszystkim powyższym coraz większa, a dostępna wiedza daje możliwość szybkiej reakcji.
Źródła:
- Hałas P., Charakterystyka czerniaka oraz ocena poziomu wiedzy studentów na temat czerniaka złośliwego, Kosmetologia Estetyczna nr 3, 2017
- Janus M., Rzepka Z., Kaleta P., Wrześniok D., Czerniak złośliwy – epidemiologia, patogeneza, diagnostyka i innowacyjne metody terapeutyczne, Farmacja Polska, Tom 79, nr 8, 2023, s.483-493
- https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-centrali/poradnik-pacjenta-czerniak-niebezpieczny-nowotwor-skory-jak-sie-przed-nim-chronic,8438.html, dostęp 08.07.2025
- https://www.ptfarm.pl/download/?file=File%2FFarmacja+Polska%2F2023%2F8%2F05_SZ_Czerniak_n.pdf, dostęp 08.07.2025
- https://immuno-onkologia.pl/tydzien-swiadomosci-czerniaka-2025/, , dostęp 09.07.2025
- https://www.akademiaczerniaka.org/pliki/dla-pacjentow/poradnik/2016PEOCWWrakskory.pdf, , dostęp 09.07.2025
