Kortyzol i jego znaczenie dla organizmu
Glikokortykosteroidy odgrywają istotną rolę w przemianach metabolicznych. Przede wszystkim wpływają na regulację stężenia glukozy, przemianę białek i tłuszczów. Zwiększone wydzielanie kortyzolu czy też jego niewłaściwy metabolizm mogą być powodem zaburzeń. Glikokortykosteroidy mają też wpływ na gospodarkę wodno-mineralną, układ sercowo-naczyniowy, metabolizm kości, funkcje układu immunologicznego a także przekaźnictwo neuronalne w ośrodkowym układzie nerwowym.
Kortyzol jest glikokortykosteroidem produkowanym przez korę nadnerczy i odpowiada za utrzymanie ogólnej homeostazy organizmu; nazywany jest „hormonem stresu”. Wydzielanie kortyzolu pobudzane jest przez kortykotropinę (ACTH) syntetyzowaną przez przysadkę. W warunkach fizjologicznych większość (90–95%) kortyzolu występuje w formie związanej z transkortyną – białkiem nośnikowym należącym do grupy α2-globulin, pozostałe 5% to tzw. wolny kortyzol. Przy pełnym wysyceniu transkortyny kortyzol wiąże się z albuminami osocza. U osób zdrowych stężenie kortyzolu zaczyna wzrastać nad ranem, osiągając maksymalny poziom między godziną 7 a 9, potem stopniowo spada aż do najniższego poziomu około północy (podczas snu).
Choroba Cushinga – diagnostyka
Jednostkę nazywaną zespołem Cushinga (inaczej: choroba Cushinga) po raz pierwszy opisał amerykański lekarz Harvey Cushing w roku 1932. Czynnikiem powodującym chorobę jest gruczolak przysadki, który produkuje hormon ACTH. Choroba ta jest najczęstszą przyczyną nadprodukcji kortyzolu. Jest to stosunkowo rzadkie schorzenie endokrynologiczne (1-2 przypadki na milion populacji ogólnej na rok). Trzy czwarte chorujących dorosłych to kobiety, natomiast w wieku przed pokwitaniem choroba jest częstsza wśród chłopców.
Diagnostykę choroby Cushinga opiera się na starannie przeprowadzonym wywiadzie i badaniu przedmiotowym. Istnieje kilka metod diagnostycznych:
- oznaczenie kortyzolu w surowicy i ocena rytmu dobowego kortyzolu – badanie wykonuje się w godzinach porannych i o północy. Szczególnie istotne jest skorelowanie poziomu porannego z ogólnym dobowym. Przed wykonaniem pomiarów ważne jest, by minimalizować stres, unikać nadmiernego wysiłku i zadbać o prawidłowy sen
- wydalanie wolnego kortyzolu z moczem dobowym – zalecana metoda wykrycia zespołu Cushinga, ponieważ wydalanie kortyzolu w moczu nie jest zależne od dziennych rytmów jego sekrecji. Umożliwia to lepsze różnicowanie pomiędzy pacjentami zdrowymi a pacjentami z zespołem Cushinga. Metoda wymaga starannej dobowej zbiórki moczu, a pacjent powinien zadbać o właściwe nawodnienie w trakcie tych pomiarów. Wynik badania wydalania wolnego kortyzolu w moczu dobowym może być fałszywie ujemny w przypadku pacjentów z niewydolnością nerek
- późnowieczorne stężenie kortyzolu w ślinie – oznaczenie pozwala oszacować poziom wolnego kortyzolu we krwi, ponieważ koreluje on ze stężeniem kortyzolu w ślinie. Stężenie kortyzolu w ślinie rośnie już po kilku minutach od wzrostu jego poziomu we krwi. Test jest łatwy do wykonania, przydatny szczególnie u dzieci i pacjentów psychiatrycznych
- test hamowania 1mg deksametazonu – deksametazon silnie hamuje wydzielanie CRH i ACTH, co w prawidłowych warunkach powoduje zmniejszenie wydzielania kortyzolu. Test polega na przyjęciu przez pacjenta deksametazonu w dawce 1mg o godz 23 oraz pobraniu krwi (w celu wykonania oznaczenia kortyzolu) między godziną 8 a 9.
W diagnostyce choroby Cushinga zaleca się ponadto wykonanie rezonansu magnetycznego przysadki, które umożliwi wizualizację gruczolaka przysadki. W badaniu podmiotowym ważne jest, by wykluczyć przyczyny zespołu Cushinga, które mogą mieć związek z przyjmowaniem kortykosteroidów w ramach leczenia różnego rodzaju schorzeń.
Konsekwencje utrzymywania się podwyższonego poziomu kortyzolu
Kortyzol jest hormonem o szerokim zakresie działania. Wpływa na wszystkie układy organizmu, a jego utrzymujący się zbyt wysoki poziom może powodować:
- albuminurię – kortyzol ma wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową oraz układ moczowy, poprzez receptory mineralokortykoidowe i glikokortykosteroidowe, a jego podwyższony poziom może powodować wydalanie zbyt dużej ilości białek z moczem, czego z kolei skutkiem może być upośledzona funkcja nerek
- zaburzenia układu krążenia – podwyższony poziom kortyzolu ma związek ze zwiększeniem pojemności wyrzutowej serca, zwiększoną kurczliwością kardiomiocytów oraz wzrostem napięcia ściany naczyń obwodowych
- zaburzenia ze strony układu pokarmowego – utrzymujący się wysoki poziom kortyzolu może powodować zwiększoną sekrecję kwasu żołądkowego, a przez to stany zapalne, namnażanie się Helicobacter pylori i wrzody żołądka
- zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego – zbyt wysoki kortyzol powoduje rozregulowanie funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, osłabienie pamięci i zaburzenia psychiczne, zmiany nastrojów, drażliwość, kłopoty ze snem, złą koncentrację
- zaburzenia metabolizmu wapnia i fosforu prowadzące do procesu niszczenia kości (osteolizy), a nawet do osteoporozy
- zaburzenia czynności gonad – kortyzol w dużej ilości hamuje syntezę gonadotropin u obojga płci co doprowadza do obniżenia stężenia, a w konsekwencji do zaburzeń płodności czy zmniejszenia popędu seksualnego
Przewlekła hiperkortyzolemia prowadzi również do szeregu innych objawów ze strony całego organizmu, jak: zwiększenie apetytu, zaburzenia gospodarki węglowodanowej, otyłość typu centralnego (nadmiar tkanki tłuszczowej w okolicy jamy brzusznej, twarzy i karku przy szczupłych kończynach, mimo nadwagi i otyłości), nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, zaniki mięśni, cienką, wrażliwa i podatna na uszkodzenia i zasinienia skóra, różowe/fioletowe rozstępy (głównie na skórze ud, brzucha, rąk), powolne gojenie się ran, hirsutyzm twarzy, szyi, klatki piersiowej, brzucha i ud, lub odwrotnie – łysienie, problemy z erekcją u mężczyzn, zaburzenia cyklu miesiączkowego, lub zupełna utrata menstruacji u kobiet, podatność na infekcje. Szacuje się też, że u około 70-80% dorosłych pacjentów z zespołem Cushinga i u około 50% dzieci i młodzieży dotkniętych hiperkortyzolemią występuje nadciśnienie tętnicze.
U dzieci najbardziej charakterystycznym objawem hiperkortyzolemii jest rozwój otyłości połączony z opóźnieniem wzrastania.
Przewlekła hiperkortyzolemia, z którą wiąże się choroba Cushinga skutkować może licznymi powikłaniami ze strony układu sercowo-naczyniowego. W grupie pacjentów z zespołem Cushinga zauważalna jest zwiększona śmiertelność, co jest skutkiem wiążącej się z tym schorzeniem niewydolności serca, choroby zakrzepowo-zatorowej, choroby niedokrwiennej serca. Nadmierna produkcja kortyzolu prowadzi do szeregu zmian ogólnoustrojowych, które powodują również zaburzenia gospodarki węglowodanowej, dyslipidemię oraz koagulopatie.
Choroba Cushinga - leczenie
W przypadku leczenia choroby Cushinga należy skupić się na istotnych powikłaniach kardiologicznych i metabolicznych przewlekłej hiperkortyzolemii. Normalizacja stężenia kortyzolu przez skojarzone leczenie chirurgiczne i/lub farmakologiczne zmniejsza ryzyko powikłań ze strony układów sercowo-naczyniowego i oddechowego. Ma wpływ również na zmniejszenie śmiertelności z powodu choroby. Ponadto istotne jest właściwe dobranie leków związanych z chorobami współistniejącymi – kardiologicznymi i metabolicznymi. Zespół Cushinga jest jednostką trudną do zdiagnozowania, a jego leczenie wymaga szerokiej wiedzy i holistycznego podejścia do pacjenta.
Źródła:
- Juszczak A., Grossman A., Postępowanie w chorobie Cushinga — od testu diagnostycznego do leczenia, Endokrynologia Polska Tom 65; Zeszyt edukacyjny I/2014
- Baranowska-Bik A., Zgliczyński W., Zespół Cushinga a choroby układu sercowo-naczyniowego, Borgis - Postępy Nauk Medycznych 11/2012, s. 889-894
- Jonczyk P., Symptomatologia zespołu Cushinga, Pediatr. Endocrinol. 13/2014;1(46):41-54
- Musiała N., Hołyńska-Iwan I., Olszewska- Słonina D., Kortyzol-nadzór nad ustrojem w fizjologii i stresie, Diagn Lab. 2018; 54 (1): 29-36
- https://pimr.pl/index.php/wydawnictwa/2021-vol-17-no-3/ryzyko-sercowo-naczyniowe-u-osob-z-choroba-cushinga-problem-interdyscyplinarny#overlay
- https://telemedyk.online/artykuly/blog/hiperkortyzolemia-moda-instagrama-czy-epidemia-xxi-wieku/?v=9b7d173b068d
