Ból ucha – rodzaje w zależności od przyczyny
Ucho jest narządem unerwionym czuciowo przez nerwy czaszkowe (nerw trójdzielny, twarzowy, językowo-gardłowy oraz błędny) oraz dwie gałęzie splotu szyjnego pochodzące z drugiego i trzeciego korzenia szyjnego (C2–C3). Połączenia trzewne z tych nerwów otrzymuje wiele narządów czaszki, szyi i klatki piersiowej. Ból w obrębie uszu (ICD-9: 388.70) nie zawsze wywodzi się więc z tego właśnie miejsca, a bywa, że jest spowodowany przeniesieniem z innych narządów głowy i szyi. Jego przyczyny mogą być różnorakie, niekiedy trudne do ustalenia. W zależności od pochodzenia bólu mówimy o otalgii pierwotnej w pierwszym przypadku i wtórnej- w przypadku drugim. Ból pierwotny ma charakter ostry, ogranicza się do ucha i ustępuje z chwilą wyeliminowania czynnika uszkadzającego. Ból wtórny z kolei jest trudny do zlokalizowania, zazwyczaj nieostry i wolniej przewodzony. Jest on wynikiem przeniesienia wrażeń bólowych z narządów głowy i szyi przez włókna czuciowe nerwów czaszkowych oraz gałęzie splotu szyjnego. Inne z przyczyn otalgii to nerwoból, który powstaje w wyniku uszkodzenia włókien nerwu, ból psychogenny (wskutek wrażenia bólu bez przyczyny organicznej), dysestezje – nagłe doznania czuciowe podobne do bólu ucha.
Zapalenie ucha zewnętrznego
Najczęstsza przyczyna ostrego bólu to zapalenie ucha zewnętrznego. Dolegliwości umiejscowione są przy powierzchni, czasem wiążą się ze świądem, a nawet obfitym, cuchnącym wyciekiem. Ból tego rodzaju często wiąże się z cukrzycą, upośledzeniem odporności i kontaktowym zapaleniem skóry. Stosunkowo często zdarza się u osób stosujących patyczki higieniczne do czyszczenia uszu, u noszących aparaty słuchowe, słuchawki douszne oraz u pływaków. Objawem alarmującym jest ból promieniujący do żuchwy lub uszkodzenia okolicznych nerwów, np. twarzowego.
Zapalenie ucha środkowego
Zdarza się szczególnie często u dzieci i towarzyszy zwykle objawom przeziębienia.
Sprawdź również: Nawracające infekcje górnych dróg oddechowych u dzieci
Ból tego rodzaju zlokalizowany jest głęboko. Niekiedy zdarza się, że dochodzi do pęknięcia błony bębenkowej i pojawia się wyciek z ucha. Towarzyszące chorobie zawroty głowy oznaczają przejście stanu zapalnego na błędnik. Nawracanie zapalenia ucha środkowego zdarza się rzadko i wymaga sprawdzenia drożności przewodów słuchowych i wykluczenia innych chorób.
Diagnostyka otalgii pierwotnej
Otalgia pierwotna jest wynikiem urazu, choroby infekcyjnej lub nowotworowej. Za najczęstsze jej przyczyny uznaje się ostre stany zapalne, nowotwory małżowiny usznej, przewodu słuchowego, ucha środkowego i wyrostka sutkowatego (twarda wyróżniająca się kość tuż za uchem). Inne z przyczyn to urazy przewodu słuchowego i błony bębenkowej, oparzenia, odmrożenia, krwiaki małżowiny usznej, ciała obce umiejscowione przed czy też poza błoną bębenkową. U dorosłych częściej diagnozuje się choroby ucha zewnętrznego, u dzieci natomiast- ostre zapalenia ucha środkowego. Rzadko występujące choroby, którym towarzyszy ból pierwotny to półpasiec uszny, złośliwe zapalenie ucha zewnętrznego, zapalenie ochrzęstnej małżowiny usznej, ropień małżowiny, róża małżowiny usznej, krwotoczne zapalenie błony bębenkowej, usznopochodne powikłania wewnątrzczaszkowe lub wewnątrzskroniowe, ziarniniak Wegenera. Prawidłowe rozpoznanie bólu pierwotnego powinno opierać się o dokładny wywiad, badanie otoskopowe, badanie audiometryczne, bakteriologiczne i obrazowe kości skroniowej (tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny).
Diagnostyka otalgii wtórnej
Ból rzutowany ucha nazywany otalgią wtórną to odczucia przeniesione do ucha z miejsc chorobowych w rejonie głowy, szyi i klatki piersiowej. Dolegliwości te wynikają ze wspólnego unerwienia tych narządów oraz ucha. Przyczyny mogą być odlegle od tego narządu. Diagnostyka opiera się na badaniu palpacyjnym jamy ustnej, gardła, szyi oraz punktów spustowych nerwów czaszkowych. Dodatkowo wykonuje się morfologię krwi, pomiar stężeń białka C-reaktywnego (CRP), troponiny I, frakcji sercowej kinazy kreatyniny (CK-MB), USG szyi, badanie panoramiczne szczęk, CT zatok, gardła, szyi i klatki piersiowej a także badanie przełyku z kontrastem. Koniecznością przy otalgii wtórnej jest konsultacja otolaryngologiczna w celu zbadania nosa, gardła i krtani. W przypadku podejrzenia otalgii odzębowej lub ze stawu skroniowo-żuchwowego chorych zaleca się kierować na panoramiczne badanie RTG szczęk i stawu skroniowo-żuchwowego oraz do chirurga szczękowego. Gdy upatruje się bólu ucha pochodzącego od kręgosłupa konieczna jest diagnostyka obrazowa i konsultacja neurologa.
Najczęstsze przyczyny otalgii wtórnej to choroby zębów trzonowych i przyzębia (próchnica, zapalenie miazgi zęba, ropnie okołopowierzchniowe). Inne to zespół stawu skroniowo-żuchwowego (zespół Costena), artropatia w reumatoidalnym zapaleniu stawów lub dny moczanowej, zapalenie gardła, migdałków, ropień okołomigdałkowy oraz zmiany zapalne i zwyrodnieniowe w szyjnym odcinku kręgosłupa. Schorzenia, które również mogą powodować ból przeniesiony ucha to nowotwory złośliwe krtani i gardła, nowotwory złośliwe nasady języka, okolicy zatrzonowcowej, migdałka podniebiennego, dna jamy ustnej, części nosowej gardła, kręgosłupa, przełyku. Ponadto: zapalenie węzłów chłonnych szyi, choroby nosa i zatok przynosowych, zespół przedłużonego wyrostka rylcowatego (zespół Eagle’a), zapalenie tarczycy, choroby zapalne ślinianek, zapalenie tętnicy skroniowej, zapalenie stawu pierścienno-nalewkowego krtani, choroba refluksowa, zawał serca, tętniak aorty piersiowej, rak płuca.
Sprawdź również: Jak sobie radzić z chorymi zatokami?
Choroba stawu skroniowo-żuchwowego, choroby zębów a także guz żuchwy mogą stanowić przyczynę otalgii wtórnej u niemalże połowy badanych. Choroby nerwów przebiegających w sąsiedztwie ucha powodować mogą dolegliwości mające charakter gwałtownego bólu porównywane najczęściej przez chorych do impulsu elektrycznego. Poza neuralgią nerwu trójdzielnego może to być neuralgia nerwu pośredniego, nerwu usznego większego czy też nerwu językowo-gardłowego. Wszystkie z nich dawać mogą objawy w okolicy ucha.
Sprawdź również: Neuropatia i polineuropatia - przyczyny, objawy i sposoby leczenia
Inny rodzaj dolegliwości związanych z uchem to dysestezje. Często są błędnie mylone z bólem, a w rzeczywistości są to dysfunkcje trąbki słuchowej, wklinowana woszczyna, wysiękowe zapalenie ucha środkowego, grzybicze zapalenie przewodu słuchowego zewnętrznego, wyrośla kostne przewodu słuchowego, przewlekłe zapalenie ucha środkowego z perlakiem.
Leczenie bólu ucha
Podstawowe znaczenie w ustaleniu przyczyny bólu a tym samym w obraniu skutecznej drogi leczenia ma wywiad lekarski. Istotna jest tutaj dokładność przeprowadzanych analiz, zwrócenie uwagi na umiejscowienie i charakter bólu, jego głębokość, promieniowanie, czas trwania i częstotliwość. Poza tym należy skupić się na czynnikach, które powodują/ nasilają ból oraz na sposobach/ lekach, które ten ból niwelują. Zadaniem lekarza jest sprawdzenie również jak otalgia wpływa na jakość snu pacjenta, czy pojawiają się objawy współwystępujące, jak gorączka, niedosłuch, zawroty głowy, porażenia nerwów, nudności i wymioty. Leczenie bólu ucha powinno być zawsze przyczynowe. W przypadku otalgii pierwotnej choremu ordynuje się antybiotyk, lek przeciwzapalny/ przeciwbólowy. W przypadku bólu przeniesionego natomiast podstawą rozpoczęcia leczenia jest ustalenie pierwotnego miejsca bólu. Dopiero po tym dobiera się metodę leczenia- leczenie stomatologiczne, leki przeciwzapalne i przeciwbólowe, leczenie chirurgiczne czy radioterapia (w przypadku nowotworu). W przypadku otalgii spowodowanej refluksem stosuje się inhibitory pompy protonowej i kieruje chorego na konsultację gastroenterologiczną. Psychogenny ból ucha wymaga pomocy psychiatry i psychologa.
Środki zaradcze przy bólu ucha
Domowe środki zaradcze na ból ucha stosować można w sytuacji, gdy nie wiąże się on z gorączką, upośledzeniem słuchu czy zawrotami głowy. W sytuacji bólu umiarkowanego pomocny może okazać się ciepły kompres nałożony na około kwadrans, leki przeciwbólowe i przeciwzapalne, utrzymanie głowy w pozycji pionowej, przez co można zmniejszyć ciśnienie w uchu a tym samym złagodzić ból. By osiągnąć podobny efekt można również natrzeć skórę za uchem olejkiem kamforowym. Dodatkowo zastosować można krople do uszu, np. z salicylanem choliny. Pomagają one uśmierzyć ból jednak przeciwwskazane są w sytuacji wysięku, który wiązać się może z uszkodzeniem błony bębenkowej. W sytuacji bólu i w celu jego zniwelowania zaleca się chronić przed hałasem i dbać o to, by podczas infekcji woda nie dostała się do ucha. Warto też zwrócić uwagę na prawidłową higienę uszu. Najważniejsze, by stosowanie patyczków higienicznych ograniczyć do zewnętrznych struktur, co pozwoli uniknąć dopychania woskowiny i ograniczy mikrourazy. Przy zwiększonej ilości woskowiny zaleca się stosowanie aerozoli rozpuszczających, a następnie wypłukanie ucha roztworem soli fizjologicznej.
Źródła:
- Kuczkowski J., Sierszeń W., Czaczkowski J., Ból ucha — objaw chorób głowy, szyi i klatki piersiowej, Forum Medycyny Rodzinnej 2011, tom 5, nr 2, 164–170
- Jurkiewicz D., Zielnik-Jurkiewicz B., Zapalenie ucha środkowego, „Medycyna po dyplomie. Otolaryngologia” 2012
- Bis-Oleniacz T., Paśnicka M., Piłat M., Smorczewska-Kiljan A., Ostre i wysiękowe zapalenie ucha środkowego u dzieciStandardy medyczne/Pediatria 2015, T. 12, s. 707-713
